Εικόνα Θεοτόκου Οδηγήτριας.
Τέλη 13ου αιώνα.
ΒΧΜ 989

Η εικόνα παραδόθηκε στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο από την Επιτροπή Κειμηλίων Μικράς Ασίας με απόδειξη, στις 18 Δεκεμβρίου 1925. Η ακριβής περιοχή της Μικράς Ασίας από την οποία προερχόταν δεν καταγράφηκε ούτε στην απόδειξη, ούτε στο ευρετήριο των προσφυγικών κειμηλίων, που κατάρτισε αργότερα, από το 1928 και εξής, ο τότε διευθυντής του μουσείου, Γεώργιος Σωτηρίου. Δεν γνωρίζουμε, επίσης, ποια χρονική στιγμή έφτασε η εικόνα στην Ελλάδα. Έτσι, το ερώτημα αν η εικόνα προέρχεται από την Ανατολική Θράκη και τις δυτικές περιοχές της Μικράς Ασίας (δηλαδή από τα μέρη απ’ όπου συνήθως έρχονταν τα προσφυγικά κειμήλια κατά τα πρώτα χρόνια του ξεριζωμού, 1922-1923), ή αν προέρχεται από την Καππαδοκία και τον Πόντο (δηλαδή από τα μέρη απ’ όπου συνήθως έρχονταν τα κειμήλια των ανταλλαγέντων χριστιανικών πληθυσμών, 1924-1925) μπορεί να απαντηθεί μόνο με βάση τις ενδείξεις που μας παρέχει η ίδια η εικόνα ως έργο τέχνης.

Στο πλαίσιο του προβληματισμού αυτού έχει εκφραστεί η άποψη ότι η εικόνα προέρχεται από την Τραπεζούντα, πράγμα που δεν είναι, ωστόσο, βέβαιο. Σε κάθε περίπτωση, το έργο αποτελεί εξαίρετο δείγμα της λεγόμενης παλαιολόγειας ζωγραφικής, και φαίνεται ότι η κοινότητα που το κατείχε το τιμούσε ιδιαίτερα. Αρχικά είχε ορθογώνιο σχήμα, αλλά αργότερα κόπηκε για να ταιριάξει σε νέα θέση, ίσως σε κάποιο προσκυνητάρι. Όταν έφτασε στην Ελλάδα είχε επιζωγραφήσεις, οι οποίες αφαιρέθηκαν κατά τη διάρκεια της συντήρησης.

Το 1930, όταν το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο μεταφέρθηκε από το ισόγειο της Ακαδημίας Αθηνών στη «Βίλα Ιλίσια» (μέγαρο της Δούκισσας της Πλακεντίας), ο Γεώργιος Σωτηρίου εξέθεσε τις βυζαντινές εικόνες της συλλογής του μουσείου στη λεγόμενη Αίθουσα Α, στον όροφο του μεγάρου. Στον Οδηγό του Βυζαντινού Μουσείου, που εκδόθηκε το 1931, ο Σωτηρίου αναφέρει ότι πάνω από την είσοδο της Αίθουσας Α των Εικόνων τοποθέτησε μία παλιά εικόνα Οδηγήτριας σε προτομή, του 15ου αιώνα, που προερχόταν από τα προσφυγικά κειμήλια, και συγκεκριμένα από την Αδριανούπολη. Η συλλογή προσφυγικών κειμηλίων του Βυζαντινού Μουσείου δεν έχει εικόνα με αυτά τα χαρακτηριστικά, ούτε καταγράφηκε τέτοια εικόνα στο σχετικό ευρετήριο. Οι μόνες προσφυγικές εικόνες που παραπέμπουν κάπως στην περιγραφή του Οδηγού είναι δύο. Η μία είναι αυτή που βλέπουμε εδώ, για την οποία όμως ο Οδηγός λέει ότι ήταν αναρτημένη εντός της Αίθουσας Α, στον βόρειο τοίχο. Η δεύτερη υποψήφια Οδηγήτρια είναι ένα προσφυγικό κειμήλιο που σήμερα το χρονολογούμε στον 16ο αιώνα (ΒΧΜ 11254), το οποίο δεν αναφέρεται μεταξύ των εικόνων της Αίθουσας Α στον Οδηγό (άρα θα μπορούσε να βρίσκεται πάνω από τη θύρα), από την άλλη όμως προερχόταν από τη νησίδα Κούταλη της Προποντίδας κατά το αρχειακό υλικό, κι όχι από την Αδριανούπολη. Συνεπώς, το ερώτημα ποιο ήταν το προσφυγικό κειμήλιο, το οποίο ο Γεώργιος Σωτηρίου είχε τοποθετήσει σε εμβληματική θέση στην πρώτη μόνιμη έκθεση του μουσείου δεν μπορεί προς το παρόν να απαντηθεί οριστικά. Η εικόνα που παρουσιάζουμε εδώ (ΒΧΜ 989) παρέμεινε στον όροφο της «Βίλας Ιλίσια» έως το 2004, οπότε μεταφέρθηκε στη νέα μόνιμη έκθεση του Μουσείου.